Renata Salecl, Tyrania wyboru

 

„(…) kiedy gloryfikuje się wybór jako najważniejszy mechanizm kształtowania swojego prywatnego życia, pozostaje niewiele miejsca na krytykę społeczną” (Salecl, 2013: 23).

W słynnym eseju Althusser dowodzi, że indywidualizacja jest wytworem ideologicznym, który najlepiej reprodukuje system. Redukowanie problemów społecznych do kwestii działań pojedynczej osoby, jest doskonałym sposobem blokowania wszelkiej krytyki. Władza zaś wydaje się pozbawioną represyjnego charaktery praktyką wspomagania rozwoju.

To tylko ja... ja sam... Ja...

„Ja” ja jest przedsiębiorstwem – inwestujesz i rozwijasz, albo giniesz.

„Ja” jest początkiem i końcem – jedyną rzeczą z jaką się stykasz i w której istniejesz.

„Ja” jest ciężarem, którym musisz zarządzać.

„Ja” jest winą i karą.

„Ja” – bogactwo i sens.

Ideologiczne kształtowanie przez mas media, różne pedagogie publiczne, wspierane przez instytucje promujące konkurencje, społeczny darwinizm i wąską koncepcję ja.

Jesteś panem swojego życia, w pełni odpowiedzialny za swój los. To, co ciebie spotyka to tylko konsekwencja twoich wyborów. Jesteś winny wszystkiego i tylko od ciebie zależy, kim się staniesz. Państwo, rynek, ogólna struktura społeczna – to, co poza jednostką, zostaje rozgrzeszone, zwolnione z odpowiedzialności.

To, tylko „ja”, które zostało wytworzone, którym musisz się stać – które sprzyja i wspiera dominujące układy sił.

Pozorne jednostki – pozorne wybory.

„W czasach kryzysu i niepewności ideologia pozytywnego myślenia odgrywa kluczową rolę w maskowaniu potrzeby, aby zastanowić się nad naturą nierówności społecznych i podjąć próbę znalezienia alternatywnej drogi dla rozwoju kapitalizmu” (Salecl, 2013: 47)

Książka Salecl podejmuje kwestie dominującej ideologii, naszego „naturalnego” nastawienia do samych siebie i tego, co społeczne. Dostrzega destrukcyjny charakter takiej perspektywy. Negatywne skutki dotyczą zarówno życia poszczególnych osób, które nie mogą znaleźć obiecanego szczęścia, spełnienia, a zamiast tego, pogrążają się w lęku, poczuciu winy… Jak i dotyczą również funkcjonowania społeczeństwa, w którym wymiera krytyka, empatia i które działa, konsumując ludzkie istnienia.

Salecl tropi ideologię wyboru i przedsiębiorczego ja w różnych obszarach kultury i życia społecznego. Przygląda się popularności poradników, nowym formom zarządzania, stosunku do ciała, życiu miłosnemu i seksualnemu, trosce o dom, rodzinne, pracę czy organizacji pogrzebu. Ideologia, którą demaskuje ma totalny charakter, determinując nasze działania, sposoby rozumienia siebie i innych.

„Idea wyboru tak istotnie zmieniała nasze postrzeganie uczuć, że wydaje się, jakbyśmy mogli ‘wybierać’, czy chcemy je mieć, czy nie” (Salecl, 2013: 42).

Kapitalizm rozbudza pragnienia, wytwarza je i karmi się ich niezaspokojeniem. Idealne ja jak i samo nasycenie nie może nadejść. Pozostają tylko sterty śmieci oraz poczucie frustracji. To zaś może prowadzić do rozkładu społecznego, wspierając rasizm czy inne formy nietolerancji, które za podstawę mają iluzje skradzionej rozkoszy.

„Frustracja związana z domniemaną przyjemnością, jakiej doświadczają inni, szybko może przekształcić się w przemoc. Nie chodzi o ty, że chcemy odebrać innym jakiś obiekt pożądania. Chcemy zniszczyć ich domniemaną przyjemność i upokorzyć ich jako ludzi” (Salecl, 2013: 127).

Wybory, jak i pragnienia, nie są nasze. Są społecznie konstruowane i podsycane. Ideologia wolnego wyboru nie tylko zapomina o strukturze społecznej, sprowadza nierówności do kwestii decyzji. Biedni są biedni, bo tak zdecydowali. Ale też wspiera ona kapitalistyczne społeczeństwo, ponieważ rynkowość wyboru ulokowana jest w samym rdzeniu pragnień – nie są one wytworem naszej wewnętrznej „natury”, tak jak i wizja „ja”, któremu próbujemy sprostać. Za zasłoną wszechpotężnej, super-sprawczej jednostki, hasają nieludzkie siły kapitału.

Książka Salecl ma już kilka lat i mówi rzeczy niekiedy oczywiste, ale niestety wciąż aktualne. Nasze rozumienie siebie produkowane przez reżimy władzy sprawia, że nie tylko nasze osobiste życie staje się mroczne, przepełnione lękiem, a projekt samotworzenia skazany jest na porażkę. Wpływa ono również na nasze rozumienie społeczeństwa i generowania możliwych zmian. W obliczu kryzysów, przemyślenie siebie i społeczeństwa staje się czymś koniecznym.

Salecl pisze w sposób jasny, nieakademicki, a zarazem pouczający, pobudzający do myślenia. W jej głos można się wsłuchać bez żadnego przygotowania teoretycznego. Jest to przykład pisarstwa, które będąc dostępne dla wszystkich, jednocześnie nie upraszcza analizowanych problemów.

I chociaż można stwierdzić, że Salecl nic nowego nie mówi, że to już znane, przemielone przez socjologów, filozofów, pedagogów i całą zgrają żyjących z czytania i pisania, to jednak dla tych, którzy nie są w określonej bańce, książka może stanowić odtrutkę na nieustannie powtarzany przekaz: bądź sobą, pij pepsi. Ideologia działa najlepiej, kiedy jest niewidoczna. Salecl może zmodyfikować nasze sposoby patrzenia.

Renata Salecl, Tyrania wyboru, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa, 2013.